Bakı və Bakılılar

Azərbaycan xalq yazı?ısı və Bakı tarixinin bilicisi Qılman İlkinin “Bakı və bakılılar” kitabında Bakı və onun qədim tarixi haqqında ?ox maraqlı məlumatlar əldə edəcəksiniz. Bakı milyon?uları və ziyalıları, ruhaniləri, qo?uları və hambalları, Bakı mətbuatı, təhsil və maarifin səviyyəsi xanlıqlardan tutmuş bu g?n?m?zə qədər paytaxtımızın mənzərəsini ustalıqla təsvir edən yazı?ımızın bu əsəri Sizi boş buraxmayacaq. Oxunaqlı dillə qələmə alınmış bu əsəri yaşı ?ox olan fotolar bəzəyir. Sizi bu maraqlı kitabla baş-başa buraxırıq.

Bakı 1501 – Əzizə Cəfərzadənin Şah İsmayıl Səfəvi və onun Bakıya y?r?şu tarixinə həsr olunmuş ilk dəfə 1981-ci ildə nəşr edilmiş roman. Əzizə Cəfərzadənin “Bakı-1501” romanı Şah İsmayıl m?vzusunda yazılmış ilk tarixi romandır. Bundan sonra Fərman Kərimzadə “Xudafərin k?rp?s?” (1987), Əlisa Nicatın “Qızılbaşlar” romanları (1982) Səfəvilərin hakimiyyəti və o d?vrdə baş verən tarix hadisələr eləcə də Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyəti sərkərdəliyi ?n plana ?ıxıb. Əzizə Cəfərzadə “Bakı-1501” romanı Şah İsmayılın b?t?n həyatı deyil, əsasən, 1501-ci ilə qədər olan tarixi hadisələr izlənir. Əslində, Şah İsmayıl Xətai m?vzusuna d?n?ş?n əsasını Əzizə Cəfərzadə bu əsəri ilə qoyduğunu demək olar. Yazı?ı bu əsərində Şah İsmayılın Şirvanşah Fərrux Yassar ilə apardığı m?barizə və Bakını ələ ke?irməsihadisəsi ?zərində dayanır. Bu tarixi roman ?oxfəsilli olmamış cəmi ?? fəsildə (Bakı-1501, Qanlı-qadalı illər,h?kmdarın şair ?rəyi) verilmişdir. Romanın baş qəhrəmanının Şah İsmayıl Xətai olması yazı?ıya həmin d?vr?n hadisələrinə nəzər salmağa imkan verir. Romanda Şah İsmayıl həm bir şah, həm şair, həm də bir səyyah kimi təsvir edilir. Yazı?ı Şah İsmayıl obrazını, həm vətəninin m?vcud vəziyətini təsvir edir, həm də onu xalqının, vətəninin gələcəyini d?ş?nən sərkərdə və bir şah olaraq təsvir edir. Burada Şah İsmayılın uşaqlığı, taxta ?ıxması, şair kimi fəaliyyəti təsvir olunmuşdur. Bu romanda Əzizə Cəfərzadə birtərəflilik g?stərmir, obrazı təsvir edərkən onun ?st?n x?susiyyətləri ilə yanaşı q?surlarını da g?stərir. Həm?inin Şah İsmayılın milli ş?urunu, vətənpərvərlik duyğularını da g?stərmişdir. Romanda Şah İsmayıl Azərbaycan h?kmdarı, Azərbaycan d?vlətinin yaradıcısı kimi səciyələndirilir. Romana nəzər saldıqda g?r?r?k ki, burada Şah İsmayılın uşaqlığı xatırlanır və uşaqlıq d?vr?ndə belə Şah İsmayıl təmkinli, geniş d?nyag?r?şl?,a?ıq fikirli, g?z?a?ıq bir uşaqdır. Uşaqlığından o h?kmdar kimi yetişdirilmiş və ona h?kmdar şeyx kimi m?nasibərt g?stərilmişdir. Onun ya?ı ona olan m?nasibətə zərrə qədər də təsir g?stərə bilmir. Şah İsmayıl səfərə ?ıxması və K?r? necə mərdliklə ke?məsi, qoşunu ?z arxası ilə aparması şeirlərinin qoşunda ruh y?ksəkliyi yaratması romanda geniş əksini tapmışdır. Romanda Şah İsmayıl obrazı ilə yanaşı hakim Mirzəli, Bəhram qazi, Bibixanım-Sultanım, Aytəkin, Rəhim bəy, İbrahim və başqa surətlər də yaradılmışdır. Əsərdə yazı?ı oxucuya belə m?raciət edir: “Əziz oxucu, bu b?y?k m?barizə meydanında sən Bibixanım Sultanım, Aytəkin, İbrahim və o vaxtlar şeyx oğlu şah kimi tanınan Şah İsmayıl Xətai ilə g?r?ş?rsən. Bu g?r?şdə Bibixanım-Sultanım, Aytəkin və İbrahim hərəsi ?z anlayışınca şiəlik təriqətinin baş?ısı,on d?rd ildə on d?rd əyalət fəth etmiş sərkərdə, h?kmdar və ən incə məhəbbət qəzəlləri qoşmuş, “Dəhnamə” m?əllifi şair Xətaini dərk etməyə ?alışacaq”. Romanın epiloqunda Şah İsmayıl şəxsiyyətinin və m?barizəsinin simvolu kimi dil, qeyrət, və vətən sevgisi g?stərilmişdir. Roman bu c?mlə ilə bitir. Sizə ?? əmanət qoyub ərən babalar: dilimiz, qeyrətimiz, vətənimiz-can sizin can onlar əmanəti. Onu da qeyd edək ki, Şah İsmayılın dilindən deyilən bu s?zlər Əzizə Cəfərzadənin məzar daşına da yazılmışdır “Sizə vəsiyyətim: dilimizi, qeyrətimizi, Vətənimizi qoruyun”.[1] Fərman Kərimzadə “Xudafərin k?rp?s?” romanını yazarkən ilk dəfə idi ki, belə bir m?vzu haqqında d?ş?n?rd?. Burada Şah İsmayılın uşaqlılq illərini, hakimiyyət başına ke?məzdən əvvəlki d?vr? təsvir etməklə onun m?hitinə nəzər salır. M?vcud ictimai-siyasi m?hiti canlandırmağa ?alışır. Yazı?ı buna nail olur.Burada Şah İsmayıl obrazı tarixi həqiqətə uy?un olaraq işlənib. O bir sərkərdə d?vlət adamı olmaqla yanaşı. Həm də bir xalq, el adamıdır.O d?ş?ncə, arzu və istəklərilə yalnız ?z?n? deyil, b?t?n Azərbaycan xalqını təmsil edir.Ona g?rə də yazı?ı onu daim xalqla birgə təsvir edir. Şah İsmayılın apardığı m?barizə şəxsi m?barizə deyil, xalqın m?barizəsidir. Əlisa Nicatın “Qızılbaşlar” romanında isə Şah İsmayılın ayrı-ayrı d?y?ş səhnələrindən danışılır və onun vətən, xalq yolunda atdığı addımlardan bəhs edilir.Onun əsas qayəsi Azərbaycanda ağalıq edən yadları burdan ?ıxarmaq, Azərbaycan torpağında h?kmdarın bir azərbaycanlı olmasını təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Yazı?ı Şah İsmayılı xalqın məhəbbətini, rəğbətini qazanan Azərbaycanın vahidliyini d?ş?nən və bunu həyata ke?irən bir qəhrəman sərkərdədir. Bəzən onun vətən haqqında d?ş?ncələri roman qəhrəmanlığından ?ıxaraq, dramaturgiya qəhrəmanlığına ?evrilir (Vətən! Vətən! Vətən, sən nə qədər əziz və g?zəlsən. And i?irəm nə qədər ki, sağam sənin qızıl torpaqların tapdaq altında qalmayacaq…) Şah İsmayıl obrazı bir ne?ə yazı?ı tərəfindən yaradılmasına baxmayaraq onun m?kəmməl obrazının yaradılmasını demək ?ətindir. D?vr ziddiyyətli və ?ətin olduğu kimi ona yanaşmalarda m?xtəlif və ziddiyyətlidir.

“Bakı-1501” Əzizə Cəfərzadənin ən məşhur romanlarındandır. Əsərdə Şah İsmayıl Xətainin Şirvanşahlar ?zərinə y?r?ş?ndən, qanlı d?y?şlərdən, o d?vrdə baş verən hadisələrdən danışılır. Həm?inin kitabda əsl adı Bibixanım olan sadə kəndli qızının necə Sultanım xanıma ?evrildiyinin və qalanı qoruyarkən Şah İsmayılla ?z-?zə gəldiyinin, onu məğlub etməsinə baxmayaraq ?ld?rmədiyinin şahidi olacaqsınız. Bu maraqlı əsərlə Azərbaycan tarixinin əhəmiyyətli d?vr?nə səyahət etmək, bir ?ox hadisələrin xəyali iştirak?ısına ?evrilmək imkanınız olacaq.

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsinin 49-cu kitabı olan “K?hnə Bakı”da Azərbaycanın opera m?ğənnisi (lirik tenor), aktyor, rejissor, pedaqoq, teatr xadimi, xalq artisti (1932), Azərbaycanın professional musiqi teatrının banilərindən biri H?seynqulu Sarabskinin (20 mart 1879, Bakı–2 fevral 1945, Bakı) inqilabaqədərki Bakı haqqında xatirələri verilib. XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində xurafata yuvarlanan digər b?lgələr kimi paytaxt Bakı şəhəri də xalqı z?lm? altında saxlayan fırıldaq?ı din xadimlərinin, ?ar qulluq?ularının, şəhər qo?ularının və digər feodal ?ns?rlərin yazılmamış qanunları ilə idarə olunurdu. Daim təqib və təhqir edilən maarifpərvər, ziyalı insanlarsa bu cəhalətlə m?barizə aparmaqda aciz idi. “K?hnə Bakı” kitabında, əsasən, o vaxtkı adət-ənənə və oyunlar haqda geniş məlumat əks olunub.

"K?hnə Bakı" əsəri XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərinin Bakısına həsr olunmuşdur. Bu əsərin hansı məqsədlə yazıldığını m?əllif ?z? belə izah edir: "…Mən yarım əsrlik həyatımda bir ?ox hadisələrin şahidi olmuşam. İstər ata-babalarımızın adət və ənənələrində, istərsə də mənim m?şahidələrimdə bir ?ox xarakterik cəhətlr vardır ki, həmin cəhətlər bug?nk? gəncliyimiz ???n maraqsız deyildir… Buna g?rə də «K?hnə Bakı» adlandırdığım bu əsərdə ke?miş Bakının adətlərini, məşğələ və oyunlarını, tiplərini, «qəhrəmanlarını» yazı?ı qələmi olmayan qələmimlə təsvir etməyə ?alışmışam”. He? ş?bhəsiz ki, sovet d?vr?n?n ideoloji təsirləri əsərdə, x?susilə də son abzaslarda ?z?n? b?ruzə verir. Əsərin 1938-ci ildə, yəni Stalin repressyalarının t?ğyan etdiyi bir d?vrdə yazıldığını nəzərə alsaq, bu tamamilə təbiidir. Bu n?qsanlara baxmayaraq, b?t?vl?kdə «K?hnə Bakı» xalqımızın zəngin etnoqrafiyasını ?yrənmək baxımından ?ox qiymətli bir mənbədir.

Bu romanda Şah İsmayılın Bakıya y?r?ş?ndən danışılır. Maraqlı epizodlarla zəngin əsər oxucunu y?zillər ?ncəyə aparır, onu tariximizin ən m?rəkkəb d?vrlərindən biri ilə tanış edir.

Mir İsmayıl Seyidzadə 1918-ci ildə Azərbaycan h?kumətinin Avropaya təhsil almağa g?ndərdiyi y?z gəncdən biri idi. “Bakı r?zgarı” onun bir ?m?r par?asının – uşaqlığından gənclik d?vr?nə kimi ke?diyi ?m?r yolunun kitabıdır. Kitabı oxuduqca, o d?vr?n qaynar, dramatik tarixi hadisələrinə b?r?nən xatirələr g?z ?n?nə sərilir. Bilmədiyimiz bir ?ox tarixi hadisədən, x?susilə 1910-1930-cu illər arasında Azərbaycandakı istiqlal m?barizəsindən, 1917-ci il kommunist inqilabının xalqları necə bir-birinə qatdığından, necə qanlı terror yuvası yaratdığından bəhs edən bu dəyərli əsər Azərbaycanda ilk dəfə nəşr olunur.

Kitabda XIX əsrin sonlarında və XX y?zilin əvvəlində Bakı şəhəri, burdakı neft maqnatlarının həyat tərzi, Sura-xanıdakı Atəşgah və onun tarixi, azərbaycanlıların adət-ənənələri, Azərbaycanda yaşayan almanların bu ?lkədəki tarixi, daşnak-bolşevik c?t?n?n 1918-ci ilin 30 mart 1 aprel tarixlərində azərbaycanlıra qarşı t?rətdiyi soyqırımı, Bakı komissarlarının rejimindən İrana və T?rk?stana qa?mış milli burjuaziyanın məşəqqətləri, 26 Bakı komissarlarının T?rk?standa g?llələnməsi, T?rk?stan və İran həyatı gənc yazı?ının g?z şahidliyi ilə oxunaqlı bir dildə təsvir olunur. Roman 1920-ci ildə Bakıdan ayrılandan cəmi doqquz il sonra ?ap olunur.

XX əsrin əvvəllərində Viyana estetik, erotik və intellektual bir d?nya kimi anılır: Freyd və psixoanalizin doğuluş yeri, vals və Sni?lerin romanları kimi. ?andak Senqopta iddia edir ki, bu mədəni titrəyişin konteksti təsəvv?r etdiyinizdən də tutqun və qəlizdir. Bu qalmaqallı və maarifləndirici m?hiti filosof Otto Vayninger (1880-1903) m?bahisəli “Cins və xarakter” kitabında araşdırır. Bu kitabın nəşrindən qısa m?ddət sonra Vayninger intihar edir. Qadın və yəhudilərin individuallıqdan məhrum cinsi təlabat məhsulu olduğunu iddia edən kitab bestsellerə ?evrilir. L?dviq Vitgenşteyn və Karl Kraus kimi intellektuallar tərəfindən dahi kimi qiymətləndirilən Vayninger m?hakimələrinə g?rə deyil, d?vr?n?n mərkəzi m?vzuları – şəxsiyyətin təbiəti və anlamı səbəbiylə təqdir edilir. Senqopta, Vayningerin elmi dil və məlumatları ?z baxışlarının xeyrinə istifadə etməsinə x?susi diqqət ?əkir.

""Xosrov və Şirin"" (خسرو و شيرين Khusraw o Shīrīn) (1180) – Nizami Gəncəvinin «„Xəmsə“» toplusuna daxil olan ikinci poemadır. Əsər 1180-ci ildə fars dilində yazılmışdır. Nizami bu əsəri Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə (1173-1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178-1194) və Qızıl Arslanın (1186-1191) da adları ?əkilir. Əsərin s?jetinin əsasında Sasani şahnı II Xosrov Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan Şirin haqqında şərqdə geniş yayılmış «„Xosrov və Şirin“» əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən ?ox qabaq “Xosrov və Şirin” dastanını ilk dəfə Firdovsi (X əsr) “Şahnamə”nin tərkibində nəzmə ?əkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin i?ində epizodik bir səhnə yaratmaqla “Xosrov və Şirin” dastanına y?ng?lcə toxunmuşdur. Bu m?vzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi ?z ?hdəsinə g?t?rm?ş və ilk dəfə “Xosrov və Şirin” m?vzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqat?ıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin”i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin “Veys və Ramin” poemasının m?stəqim təsiri altında yazmışdır. Qısa m?ddət ərzində məşhurlaşmış əsərin m?xtəlif d?vrlərə aid onlarla əlyazmaları d?nyanın m?xtəlif muzey və kitabxanalarında saxlanılmaqdadır. «„Xosrov və Şirin“» poeması Nizamidən sonra yetişən şair nəslinin formalaşmasına ciddi təsir g?stərmiş, m?xtəlif şərq ?lkələrindən olan onlarla şair bu əsərə nəzirələr yazmışlar.